O interdyscyplinarnym charakterze placówki przesądza fakt, że zespół Instytutu Zachodniego prowadzi badania z zakresu nauk humanistycznych, społecznych i ekonomicznych. Poznański ośrodek posiada własną oficynę wydawniczą – Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, a także Bibliotekę zasobną w literaturę, czasopisma i prasę oraz archiwalia.
Powstanie Instytutu Zachodniego w grudniu 1944 r. wiązało się ściśle z doświadczeniami okresu II wojny światowej oraz niemieckiej okupacji w Polsce. Wydarzenia te odcisnęły tragiczne piętno na stosunkach polsko-niemieckich, wywierając też wpływ na losy całej Europy. Powojenne przesunięcie granic państwowych Polski na zachód rodziło potrzebę naukowej analizy zagadnień związanych z nowym układem terytorialnym, stwarzającym poważne problemy i zagrożenia. Dlatego grupa profesorów przedwojennego Uniwersytetu Poznańskiego, a także działaczy społecznych i politycznych, skupiona wokół profesora Zygmunta Wojciechowskiego, wybitnego historyka prawa, wystąpiła z inicjatywa powołania w Poznaniu placówki badawczej, zajmującej się problematyka niemiecką oraz dziejami trudnego sąsiedztwa polsko-niemieckiego.
Myśl utworzenia specjalistycznej instytucji, łączącej funkcje badawcze i doradcze, pojawiła się już podczas wojny, w drugiej połowie 1943 r., w środowisku podziemnej organizacji „Ojczyzna”, powiązanej z Delegatura Rządu na Kraj. Padła wówczas po raz pierwszy nazwa placówki – „Instytut Zachodni”, a także czasopisma – „Przegląd Zachodni”. Zaś w grudniu 1944 r. powstał specjalny dokument, w którym zarysowano profil badawczy i strukturę organizacyjną Instytutu Zachodniego. Ten właśnie moment uważa się za datę powstania poznańskiej placówki.
Jakkolwiek pomysł utworzenia Instytutu Zachodniego zrodził się w Milanówku pod Warszawą, gdzie wówczas przebywał prof. Wojciechowski i gdzie konspiracyjnie spotykali się pozostali inicjatorzy pomysłu z organizacji „Ojczyzna”: Andrzej Grodek, Jan Zdzitowiecki i Edmund Męclewski, to jednak wybór Poznania jako jego siedziby od początku nie budził wątpliwości. Już w okresie międzywojennym stolica Wielkopolski stanowiła ważny ośrodek badań niemcoznawczych, prowadzono tutaj prace naukowe dotyczące stosunków polsko-niemieckich oraz dokumentowano polską przeszłość obszarów zachodnich (wówczas wschodnie prowincje Niemiec).
Pierwszym dyrektorem Instytutu Zachodniego, którego oficjalne powołanie do życia nastąpiło 27 lutego 1945 r., a statut zatwierdzono 6 sierpnia 1945 r., został inicjator jego powstania prof. Wojciechowski, doskonały znawca problematyki niemieckiej. Poczet kolejnych dyrektorów obejmował najwybitniejsze w polskiej humanistyce nazwiska, z profesorami Gerardem Labudą, Zdzisławem Kaczmarczykiem, Władysławem Markiewiczem, Lechem Trzeciakowskim, Antonim Czubińskim i Anną Wolff-Powęską na czele.
Pierwsza siedziba Instytutu Zachodniego znajdowała się w secesyjnej kamienicy przy ul. Chełmońskiego 1, potem nastąpiła przeprowadzka na Stary Rynek i tam zespół pracowników objął w posiadanie Wagę Miejską oraz Domki Budnicze, wreszcie na dłużej zakotwiczył w Pałacu Działyńskich. Od 1998 r. Instytut Zachodni posiada własną siedzibę – wspaniały obiekt przy ul. Mostowej 27, gdzie znalazły swe miejsce także jego bogate zbiory biblioteczne i cenne zasoby archiwalne oraz funkcjonuje Wydawnictwo Instytutu Zachodniego.
W latach 1992-2013 organem nadzorującym działalność Instytutu Zachodniego było Ministerstwo Spraw Zagranicznych, obecnie jest nim Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Wraz z utworzeniem Instytutu Zachodniego powstała biblioteka, która w ciągu 70 lat istnienia zgromadziła ogromne zbiory specjalistyczne z zakresu niemcoznawstwa, historii Polski i powszechnej, problematyki europejskiej i stosunków międzynarodowych, zagadnień socjologicznych, prawnych i ekonomicznych. Łącznie księgozbiór Biblioteki Instytutu Zachodniego liczy ponad 112 tys. różnego rodzaju prac. W jej zbiorach znajdują się również unikatowe zespoły archiwalne i dokumentacja prasowa. Te bogate zasoby archiwalne i zbiory biblioteczne, w tym największa w kraju literatura niemcoznawcza, przyciągają do Instytutu Zachodniego szerokie grono badaczy, młodych adeptów nauki, dziennikarzy i tych wszystkich czytelników, którzy powodowani pasją, zainteresowaniami lub potrzeba korzystają z Biblioteki Instytutu Zachodniego.
Istniejące od 1945 r. Wydawnictwo Instytutu Zachodniego wydało dotąd grubo ponad 400 książek, 350 numerów czasopisma „Przegląd Zachodni” oraz dziesiątki innych wydawnictw seryjnych i okazjonalnych. Oficyna, znana i ceniona w kraju oraz w międzynarodowym świecie nauki, publikuje rozprawy pracowników Instytutu Zachodniego oraz autorów z innych ośrodków naukowych w Polsce i za granicą.
Tak jak trudno wyobrazić sobie polska naukę, w tym niemcoznawstwo, bez dorobku badaczy z Instytutu Zachodniego, tak silna jest więź Instytutu Zachodniego z Poznaniem i społecznością lokalną, wobec której placówka stara się pełnić misję popularyzatora wiedzy i inicjatora ważnych wydarzeń naukowych, a także kulturalnych. Wydawane w Instytucie Zachodnim publikacje, stanowiące efekt naukowych dociekań jego zespołu badawczego, zapraszani do Instytutu Zachodniego goście z kraju i zagranicy, konferencje i dyskusje na ważne bądź aktualne tematy wpisały się na stałe w naukowy pejzaż Poznania.
Cennym wsparciem dla poznańskiej placówki jest Stowarzyszenie Instytut Zachodni, istniejące również od 1944 r. Tworzyli go i tworzą wybitni polscy naukowcy, intelektualiści, przedsiębiorcy, politycy. Działa ono aktywnie na rzecz upowszechniania wiedzy o historii i współczesności Niemiec, stosunków polsko-niemieckich oraz szeroko pojętej problematyki integracji europejskiej. Tym samym popularyzuje także dorobek Instytutu Zachodniego oraz wspiera jego aktywność – naukowa i wydawnicza. W ramach Stowarzyszenia Instytut Zachodni funkcjonuje Regionalny Ośrodek Debaty Międzynarodowej, prowadzący szeroko zakrojoną działalność informacyjna, edukacyjna i szkoleniowa wśród różnych grup społeczeństwa Poznania i Wielkopolski.
Uroczystości jubileuszowe odbędą się 12 grudnia 2014 r. w siedzibie Instytutu Zachodniego. Uczestniczyć w nich będą m.in.: Minister G. Schetyna, Minister W. Bartoszewski oraz sekretarz stanu w MNiSW prof. Marek Ratajczak, a także władze Poznania i Wielkopolski.
Jednym z ważniejszych punktów programu będzie otwarcie „Gabinetu Ministra Krzysztofa Skubiszewskiego”, gdyż Instytut Zachodni – zgodnie z wolą Rodziny Profesora – stał się dysponentem Jego spuścizny – cennych dokumentów, bogatego księgozbioru oraz innych osobistych pamiątek. Ponadto na ścianie siedziby Instytutu Zachodniego zostanie umieszczona specjalna tablica upamiętniająca postać Ministra Krzysztofa Skubiszewskiego. Jest to inicjatywa Ministerstwa Spraw Zagranicznych, którą Instytut we współpracy z Urzędem Miasta Poznania chętnie podjął i zrealizował.
Biorąc pod uwagę ogromne zasługi Profesora Skubiszewskiego, który jako pierwszy szef dyplomacji niepodległej Polski wytyczył nowe kierunki jej polityki zagranicznej, takie uhonorowanie Go przy okazji jubileuszu Instytutu traktujemy jako szczególne dla nas wyróżnienie.
Z okazji jubileuszu Instytut Zachodni, korzystając ze środków Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, przygotował specjalną wystawę prezentującą dzieje oraz dorobek poznańskiej placówki, a także wydał okolicznościowy folder w języku polskim i angielskim. Dzięki finansowemu wsparciu ze strony Samorządu Województwa Wielkopolskiego oraz Międzynarodowych Targów Poznańskich powstał film obrazujący 70 lat funkcjonowania Instytutu Zachodniego. Z kolei w ważnych miejscach Poznania prezentowany jest artystyczny plakat informujący o jubileuszu 70-lecia Instytutu Zachodniego.
Specjalna strona dotycząca jubileuszu i historii Instytutu: 70. lat Instytutu Zachodniego
Fotografia © Instytut Zachodni
Szczegółowe informacje: Instytut Zachodni