Autorem książki jest Lechosław Gawlikowski – dziennikarz, publicysta, zastępca dyrektora Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w latach 1988-1994, a także archiwista jej zasobów dokumentacyjnych. Odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Publikację tworzą biografie etatowych pracowników Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa oraz osób zatrudnionych w działach RWE, takich jak: Dział Analizy Programu czy Badania Reakcji Słuchaczy, zmarłych do końca 2013 r., gdy autor zamknął prace badawcze.
W sumie w słowniku znalazło się prawie 260 biogramów w większości „pierwszego pokolenia”, „pierwszej radiowej generacji” pracowników RWE – m.in. redaktorów, dziennikarzy, artystów, a także analityków i pracowników szeregowych, zatrudnionych w okresie od powstania Sekcji Polskiej RWE w Nowym Jorku w 1950 r., poprzez funkcjonowanie Rozgłośni w Monachium, do czasu zakończenia jej działalności w latach 90. XX w.
Podczas 10-letniej pracy nad wydawnictwem autor korzystał m.in. z archiwów europejskich i amerykańskich, zbiorów prywatnych oraz licznych opracowań. Przeprowadził także wiele rozmów z pracownikami i osobami związanymi z Rozgłośnią.
W zależności od dorobku danej osoby i dostępnych źródeł biogramy liczą od kilku zdań do kilkunastu stron. Obejmują podstawowe dane takie jak: nazwiska, imiona, daty oraz miejsca urodzenia i śmierci, imiona rodziców, wykształcenie. Prezentują przebieg działalności zawodowej, ze szczególnym uwzględnieniem pracy w RWE, zawierają także wspomnienia i relacje. Przy każdym biogramie znajduje się wykaz źródeł.
Monografia zawiera kilka rozdziałów, które się uzupełniają i poszerzają omawiane zagadnienia. Autor analizuje charakter i zadania poszczególnych oddziałów Rozgłośni, jej współpracowników i zagranicznych korespondentów, wybitnych artystów, twórców kultury oraz autorów audycji i słuchowisk. W książce można znaleźć informacje dotyczące życia i działalności m.in.: Wiktora Budzyńskiego, Mariana Hemara, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Jana Lechonia, Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Tadeusza Nowakowskiego, Wiktora Trościanki, Kazimierza Wierzyńskiego, Stanisława Zadrożnego czy Tadeusza Zawadzkiego-Żenczykowskiego i wielu innych wybitnych postaci.
W książce znajduje się także zestawienie ponad stu stałych audycji: serwisów informacyjnych, audycji publicystycznych i słuchowisk zrealizowanych przez Rozgłośnię, oraz ważniejszych, zachowanych audycji poszczególnych autorów.
W zamierzeniu autora publikacja stanowi uzupełnienie wspomnień wieloletniego dyrektora Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Jana Nowaka-Jeziorańskiego zatytułowanych „Wojna w eterze”.
Całość pracy poprzedzona jest wstępem prof. Pawła Machcewicza. Czytamy w nim m.in.:
„Dla czytelnika, który nie pamięta już czasów PRL, zrozumienie fenomenu Radia Wolna Europa może nie być łatwe. Mimo że nadawało ono spoza polskich granic i było zagłuszane oraz zwalczane przez władze wszelkimi możliwymi środkami, było jednak stale w Polsce obecne. Słuchały go miliony Polaków, dla których odgrywało rolę najważniejszego źródła niezależnych informacji na temat tego, co dzieje się zarówno na świecie, jak i w kraju. RWE słuchali też ludzie władzy, nie wyłączając najwyższego jej szczebla. Z ich punktu widzenia RWE również dostarczało istotnej wiedzy: o tym, jak na Zachodzie jest postrzegana prowadzona przez nich polityka, o sytuacji w innych państwach bloku radzieckiego, we własnym kraju, a nawet partii. Mimo żelaznej kurtyny i znacznej odległości od Polski RWE odgrywało rolę „czwartej władzy” w naszym dzisiejszym rozumieniu: patrzącej rządzącym na ręce, dającej słuchaczom zestaw informacji potrzebnych do wyrobienia sobie własnego zdania o otaczającej ich rzeczywistości. […]
Czy można oszacować, jak wielu Polaków słuchało RWE? Od końca lat 60., gdy rozpoczęły się oficjalne, choć poufne – na potrzeby rządzących – badania słuchalności prowadzone przez Ośrodek Badania Opinii Publicznej, możemy odwoływać się do w miarę precyzyjnych danych. Według nich w maju 1969 RWE miało słuchać 20% Polaków, w listopadzie 1973 – 7,6%, w listopadzie 1976 – 11%, w listopadzie 1977 – 18%, w maju 1978 – 21%, w styczniu 1979 – 30%, w 1980 – 48%, w 1981 – 53%, w 1982 – 49%, w listopadzie 1984 – 18%, w styczniu 1987 – 14%, w maju 1988 i lutym 1989 – 22%. Charakterystyczny był wzrost słuchalności w momentach narastania zjawisk kryzysowych i napięć politycznych”.
Z recenzji książki prof. Rafała Habielskiego:
„Podobnej pracy nie doczekała się dotychczas żadna organizacja społeczna, polityczna, bądź kulturalna. Autor skorzystał z zasobów wszystkich w zasadzie archiwów (krajowych i zagranicznych), w których zdeponowane są materiały dotyczące Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, wykorzystał źródła dźwiękowe (teksty audycji) i pisane, w tym prasę, wspomnienia, wywiady, korespondencję oraz nekrologi. Daje dowód znajomości literatury przedmiotu, co znajduje wyraz w treści haseł i bibliografiach umieszczonych na końcu każdego biogramu. Obronną ręką wychodzi ze spraw trudnych, np. infiltracji Rozgłośni przez komunistyczną policję polityczną, sensownie zestawia różne punkty widzenia spraw, o których traktuje, posługując się cytatami. Wspominając o twórczości radiowej, wprowadza do narracji poświęconej RWE nowy porządek faktów, obecny w niej dotychczas w sposób minimalny„.
Dokumentacja Radia Wolna Europa w zbiorach Narodowego Archiwum Cyfrowego
W 1996 r. na mocy porozumienia Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych z Radiem Wolna Europa/Radiem Swoboda nastąpiło przekazanie kopii zasobu Archiwum Programowego Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa do Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (obecnie Narodowe Archiwum Cyfrowe).
Przekazana dokumentacja obejmuje lata 1952-1994, a więc okres istnienia Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w Monachium. Dokumentacja składa się z materiałów dźwiękowych (fonoteka), dokumentacji aktowej, mikrofilmów i fotografii.
Fonoteka. Zespół nagrań liczy 17 tys. audycji zarejestrowanych na taśmach magnetycznych, kasetach magnetofonowych i płytach CD. Stanowią unikalną kolekcję zarejestrowanych w dźwięku istotnych wydarzeń politycznych zachodzących w kraju i na emigracji, głosów przedstawicieli życia politycznego, działaczy społecznych, uczonych, artystów, pisarzy, sportowców związanych z krajem i emigracją polską na Zachodzie.
Dokumentacja aktowa. Zbiór tworzą m.in. skrypty programowe audycji z lat 1963-1994 (ok. 1,5 mln stron maszynopisów). Stanowią codzienny zapis treści audycji nadawanych na antenie RWE.
Dokumentacja aktowa dostępna ON-LINE. Kopie cyfrowe skryptów audycji z lat 1963-1972 prezentowane są w serwisie szukajwarchiwach.pl. Stanowią jeden z najczęściej wykorzystywanych zbiorów dokumentacyjnych.
Mikrofilmy. W postaci mikrofilmów przechowywane są skrypty programowe RWE z lat 1952-1963 oraz 1983-1988. Na mikrofilmach można znaleźć również listy od słuchaczy z Polski z lat 1982-1993, a także zebrane przez pracowników Rozgłośni artykuły dotyczące RWE z prasy krajowej i zagranicznej. Ogółem zbiór dotyczący RWE liczy 286 szpul o łącznej długości ok. 9 km mikrofilmów.
Fotografie. W zasobie Narodowego Archiwum Cyfrowego znajduje się blisko 500 fotografii przedstawiających m.in. dziennikarzy podczas pracy, rozmów z gośćmi, uroczystości, pomieszczenia studyjne, prowadzone akcje propagandowe.
Źródło: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych
Szczegółowe informacje: Wolna Europa | FB
Fotografia © Grzegorz Chęć